W undergroundzie liczy się rockandrollowe serce

Witajcie w „wesołym getcie” – jak czeski underground nazywał Ivan Martin Jirous zwany Szajbusem, jeden z przedstawicieli gatunku. Przewodnikiem jest książka Martina Machovca „Czeski underground. Wybór tekstów z lat 1969-1989”.

Zbyněk Fišer, teoretyk marksizmu, na znak protestu przeciwko antysemityzmowi w ZSRR w 1949 roku przyjmuje pseudonim Egon Bondy. Czeska opozycja demokratyczna jednoczy się w obronie muzyków zespołu rockowego, któremu teksty pisze zadeklarowany maoista. Jednym z pierwszych sygnatariuszy Karty 77 – choć sam rocka nie znosi – jest filozof, uczeń Husserla i prekursor czeskiej fenomenologii Jan Patočka. Dlaczego ma to miejsce w Czechosłowacji? Być może dlatego, że – jak w swym wierszu przekonywał Egon Bondy – w Wełtawie jest zatopionych kilka fragmentów Atlantydy.

– Andy Warhol powiedział kiedyś: „Kocham wszystko, co plastikowe, chciałbym sam być z plastiku”. Słuchaliśmy też wtedy Franka Zappy, który nagrał kawałek Plastic People. Jeden z nas był wielkim mistykiem i wymyślił dodatek „of the Universe” – tak Milan Hlavsa, lider grupy Plastic Poeple of the Universe opowiadał Tomaszowi Maćkowiakowi o początkach zespołu. Popularni Plastikowi są zjawiskiem, które w polskiej kulturze nie ma swego odpowiednika. Wokół nich – a także innych zespołów czeskiego undergroundu, choćby eksperymentalnej grupy DG 307 – skupiali się oczywiście muzycy, pisarze, poeci, dramaturdzy i plastycy, którzy niechętnie patrzyli na socjalistyczną Czechosłowacje i jej uzależnienie od ZSRR.

Już w najbliższą sobotę 20 kwietnia o godz. 17.00 w Księgarni Czuły barbarzyńca odbędzie się spotkanie poświęcone twórczości jednego z najbardziej niezwykłych czeskich pisarzy Undergroundu Egona Bondy’ego. Gośćmi wieczku będą czeski znawca literatury Undergroundu Martin Machovec oraz tłumacz powieści Bondy’ego „Szaman” Arkadiusz Wierzba. Więcej informacji

Niektórzy naprawdę wierzyli, że rocka wymyśliła KGB wraz z polską SB, aby zdemoralizować zachodnie społeczeństwo. Zachodnie służby musiały jednak okazać się sprytem i eksportowały underground za żelazną kurtynę. Bez tej pomocy Papież, Reagan i Thatcher nigdy nie pokonaliby komunizmu. Szajbus w „Sprawozdaniu o trzecim odrodzeniu muzycznych w Czechach” pisał: „underground nie jest związany z konkretnym kierunkiem czy stylem, chociaż np. w muzyce na ogół przejawia się w postaci rocka. Underground to postawa ducha intelektualistów, którzy świadomie odnoszą się do świata, w którym żyją. Jest to wypowiedzenie wojny systemowi, jego utrwalonym strukturom”. Tę wojnę wydano – w dyskusjach przy piwie, na koncertach (czasem pod patronatem związku działkowiczów), publikując w samizdacie. W roku 1976 muzycy zostali aresztowani, a część z nich osądzona. W ich obronie powstała słynna Karta 77, którą uważa się za powstanie demokratycznej opozycji w Czechosłowacji.

Ale początkowo czeski underground nie interesował się politykom, dopóki ona nie zainteresowała się nim. Egon Bondy przespał inwazję na Czechosłowację wojsk Układu Warszawskiego w sierpniu 1968 roku. Liczyła się muzyka i dobra zabawa. Bo przecież jak przekonywał jeden z Plastików – „nie liczy się wirtuozeria, ale rockandrollowe serce”. Muzycy grali w knajpach, na zamkniętych koncertach w prywatnych mieszkaniach czy w popularnym Hradeczku – wiejskim domu Václava Havla. Nie stronili przy tym od używek -„My szaleni apostołowie/ leć brzmi rozkaz nasz/ my pijacy i narkomani/ rozbujamy świat” – pisał malarz, poeta, autor happeningów Milan Knížák.

Warto dodać, że czeski underground jest mocno osadzony politycznie. Zwykło się go traktować jedynie jako ciekawostkę. Z przymrużeniem oka przytacza się opowieść o tym, że Egon Bondy uniknął służby wojskowej, ponieważ komisja lekarska orzekła mu wrodzony kretynizm (dokładnie jak w „Przygodach dobrego wojaka Szwejka”). Często można przeczytać, że muzycy Plastic Poeple of the Universe dzięki prezydentowi Havlovi zagrali razem z Lou Reedem w Białym Domu za prezydentury Billa Clintona w 1998.

Czeski underground sformułował postulat ucieczki przed oficjalną kulturą, którą wykorzystała także polityczna opozycja. Ivan Jirous pisał: „underground tworzą ludzie, którzy zrozumieli, że w ramach legalności nic się nie da zmienić, i którzy do sfery legalności nawet nie próbują się dostać (…) Nic z tego, co robimy nie może się podobać przedstawicielom kultury oficjalnej, ponieważ nie może zostać użyte do stworzenia iluzji, że sprawy mają się dobrze. Bo sprawy wcale dobrze się nie mają”. Václav Benda – czeski intelektualista, działacz opozycji – swym głośnym eseju zaproponował koncepcję „równoległych polis”. Pojęcie to zapożyczone od Jan Patočka miało oznaczać równoległe, do oficjalnych, struktury życia społecznego. Obejmowała m. in. szkolnictwo i życie naukowe, drugą kulturę, równoległą ekonomię, równoległy system informacyjny.

Intelektualiści skupieni w ramach ruchu mieli w większości poglądy lewicowe. Nie tylko krytykowali ZSRR, ale także i amerykański kapitalizm, konsumpcjonizm i tamtejszy styl życia. Idee te najpełniej nazwał Václav Havel w tekście „Siła bezsilnych”. Wyraził w nim nie tylko krytykę panującego w krajach Europy Środkowej systemu politycznego (jak zwykło się dziś jedynie odczytywać ten esej), ale postulował także poszukiwanie trzeciej drogi, krytykując globalizację i konsumpcjonizm. To dzięki kontaktom przyjacielskim, idee undergroundu i ówczesnej opozycji oddziaływały na siebie.

Czeski underground pozostaje jednym z najbardziej interesujących zjawisk kulturalnych i społecznych ostatnich lat. Oczywiście jest literacko niejednorodny, o czym możemy przekonać się z książki Martina Machovca. Choć autor wyboru stawia przede wszystkim na poezję (nie znajdziemy wielu utworów prozatorskich czy manifestów tamtego okresu) książka zasługuje na uwagę. Ewentualne braki niweluje interesujący wstęp pióra Martina Machovca o znaczeniu undergroundu dla czeskiej kultury.

[Łukasz Grzesiczak]

„Czeski underground. Wybór tekstów z lat 1969-1989”, red. Martin Machovec, wielu tłumaczy, ATUT, Wrocław 2008, ss. 408.

Tekst ukazał się w czasopiśmie Czas Kultury 148(1/2009)