Czesi w Polsce ciągle popularni [o książce „Sprawy czeskie w polskich drukach drugiego obiegu”]

Dorota Bielec – krakowska bohemistka – napisała interesującą książkę, dla wszystkich, którzy chcą zrozumieć czeską kulturę i historię ostatnich dziesięcioleci. Zadaje pytanie m. in. o Praską Wiosnę i jej znaczenie dla naszej kultury oraz o przyczynę ogromnej popularności literatury naszych południowych sąsiadów wśród polskiej opozycji.

Na początku stycznia 1968 roku pierwszym sekretarzem partii komunistycznej w Czechosłowacji zostaje kojarzony z reformami Alexander Dubček. Autorka pisze, że stosunek polskich władz do zmian w Czechosłowacji początkowo był pozytywny – „jeszcze w styczniu 1968 roku, komentowano zmiany w kierownictwie KPCz z aprobatą, później nastąpiło usztywnienie stanowiska”. Po inwazji wojsk układu warszawskiego na Czechosłowację, z udziałem Polaków, część intelektualistów nie kryła oburzenia. Sławomir Mrożek zaprotestował na łamach „Le Monde”, Jerzy Andrzejewski złożył przeprosiny na ręce prezesa Związku Pisarzy Czechosłowackich, a Gustaw Herling-Gruziński opublikował tekst „Pół miliona żołnierzy przeciw 2000 słów”, który nawiązywał do „2000 słów” – manifestu Praskiej Wiosny autorstwa Ludvíka Vaculíka.

„Dla wielu uczestników wydarzeń marcowych w Polsce udział polskiego wojska w inwazji na Czechosłowację była szokiem, hańbą, która zaważyła na ich późniejszym stosunku wobec spraw czeskich”. Wydarzenia roku 1968 (polski Marzec’68 oraz Praska Wiosna) były inspiracją do powstania i współpracy dwóch bliźniaczych organizacji opozycyjnych, polskiego KOR-u i czechosłowackiej Karty 77. To najważniejsze – według Doroty Bielec – czynniki, które zdecydowały o popularności „spraw czeskich” w Polsce. W latach 1968-1989 wydano w polskim drugim obiegu 72 czeskie książki, a do najczęściej tłumaczonych pisarzy należał Milan Kundera, Bohumila Hrabal i Václav Havel. Pierwszą czeską powieścią wydaną w polskim samizdacie był „Mróz ze Wschodu” Zdeňka Mlynářa. W 1982 roku powieść Hrabala „Zbyt głośna samotność” wydano w nakładzie aż 5 tysięcy egzemplarzy! Czeska tematyka oraz teksty czeskich autorów gościły także w licznych podziemnych czasopismach. Jacek Baluch w „Czeskim eseju współczesnym” przekonywał: „w swej żywej pamięci zachowałem prośby ówczesnych wydawców (…), którzy chcieli publikować coś czeskiego. Nie zawsze wiedzieli, co by to miało być, ale wiedzieli dobrze, że szanujące się pismo drugoobiegowe coś czeskiego mieć musi!”.

Dorota Bielec analizuje zainteresowanie czeską tematyką w Polsce w całym XX wieku (do 1989 roku). Twierdzi, że nasze stosunki przyjmują postać sinusoidy. O ile na początku XX wieku na fali wyznawanych wspólnie modernistycznych idei istniało ogromne wzajemne zainteresowanie kulturą obu stron, lata międzywojenne nie sprzyjały wymianie kulturalnej. Oba państwa nie były wówczas zainteresowane zacieśnianiem wzajemnych kontaktów. Sytuacja zmieniła się po roku 1948, kiedy Polska i Czechosłowacja znalazły się pod wpływem ZSRR i łączyła ich oficjalna „miłość między krajami bloku wschodniego”. Szczytowe zainteresowanie czeską kultura przypada na połowę lat 60-tych za sprawą takich twórców jak Forman, Menzel czy Havel. Po 1968 autorka odnotowuje olbrzymie zainteresowanie czeską tematyką na łamach polskich wydawnictw drugiego obiegu.

Nie ulega wątpliwości, że z początkiem lat 90-tych zainteresowanie Polaków kulturą naszych sąsiadów malało. Nie można mierzyć jej przez pryzmat książek Hrabala, który pozostaje w Polsce jednym z najpopularniejszych pisarzy. Nowe czeskie nazwiska pojawiały się u nas z dużymi trudnościami. Na szczęście – za sprawą przede wszystkim małych wydawców – te czasy powoli mijają.

[Łukasz Grzesiczak]

Dorota Bielec, Sprawy czeskie w polskich drukach drugiego obiegu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2008,